Рушди Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон

Паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон яке аз руйдодҳои муҳим арзёбӣ мегардад, зеро ин санади сарнавиштсоз, кору фаъолияти ҳаряки моро муаррифӣ намуда, самту роҳи расидан ба зинаҳои нави рушдро равшан месозад. Ҳар сол, дар ҳар паём аз ҷониби Сарвари давлат вазифаҳои тақдирсози нав ба нави баландарзиш гузошта мешавад, ки имрӯз моро ба марҳилаҳои шукуфоӣ ва ободонӣ ҳидоят менамояд.
Асосгузори сулҳу вахдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни ироаи Паёми навбатӣ ба Маҷлиси Олии мамлакат аз 28 декабри соли 2023 бори дигар аҳамияти баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии аҳолии кишварро таъкид намуда, чунин иброз намуданд: «Бояд гуфт, ки дар раванди бунёди ҷомеаи пешрафта ва адолатпарвар масъалаи ташаккули маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон нақши калидӣ дорад». Маҳз ҳамин нуқтаро ба инобат гирифта Пешвои муаззами миллат соли 2024-ро ба ифтихори 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон намуданд.
Дар ҷомеаи муосири Тоҷикистон ин иқдоми Сарвари давлат саривақтӣ ва муҳим ба шумор рафта, баҳри баланд бардоштани донишҳои ҳуқуқии сокинон, бахусус ҷавонони мамлакат нақши бисёр муҳим дорад. Махсусан дар даврае, ки тамоми ҷаҳонро ташвишҳои гуногуни ҳарбиву сиёсӣ ва геополитикӣ фарогир буда, ин гуна «бозиҳои сиёсӣ»-и қудратхоҳони ҷаҳонӣ ба ҳастии кишварҳои миллӣ таҳдиди воқеӣ эҷод менамояд, баланд бардоштани сатҳи дониши ҳуқуқӣ ва маърифати ҳуқуқии аҳолӣ бисёр муҳим мебошад.
Конститутсия дар сатҳи қонунҳои дигар таърихи ташаккул ва рушди худро дорад, ки омӯзиши он дар бораи қонуни асосии додашуда таъриф медиҳад. Таърихи омӯзиши Конститутсия ҳамчун қонуни асосӣ барои рушди соҳаи ҳуқуқи конститутсионӣ ва инчунин барои истифодаи самараноки он дар дигар меъёрҳои ҳуқуқӣ аҳамият дорад. Конститутсия ҳуҷҷати таърихии сиёсӣ, ҳуқуқӣ ва иҷтимоӣ мебошад.
Низоми сиёсии Тоҷикистон дар марҳилаҳои гуногуни рушди худ тағйироти назаррасро аз сар гузаронид, ки ба қабули Конститутсияҳои нав оварда расонид. Қабули ҳар як Конститутсия тағйироти муҳимро дар сохтори иҷтимоию иқтисодии ҷомеа ва ислоҳоти дахлдори қонунгузории давлатӣ инъикос мекунад.
Таърихи рушди Конститутсияи Тоҷикистонро ба якчанд давраҳо тақсим кардан мумкин аст:
1. Конститутсияи Ҷумҳурии худмухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон аз 28 апрели соли 1929;
2. Конститутсияи Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон аз 25 феврали соли 1931;
3. Конститутсияи Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон аз 1 марти соли 1937;
4. Конститутсияи Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон аз 14 апрели соли 1978;
5. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ, аз 6 ноябри соли 1994.
Омодасозии лоиҳаи Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон баъди Иҷлосияи 16-уми таърихии Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон оғоз гардид. Шурои Олии даъвати 17-ум қарор қабул кард, ки ба Қарори Шӯрои Олӣ аз 23 августи соли 1990 "Дар бораи таъсиси Комиссия оид ба таҳияи лоиҳаи Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон" тағйиру иловаҳо ворид карда шавад, ки тибқи он Комиссияи таҳияи лоиҳаи Конститутсияи нави ҷумҳурӣ таҳти раёсати Э. Ш. Раҳмонов, Президенти Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳайати нави Комиссия тасдиқ карда шуд: моҳи апрели соли 1994 ин Комиссия ду лоиҳаи Конститутсияро пешниҳод кард, ки яке аз онҳо хусусиятҳои асосии ҷумҳурии президентӣ ва дигаре парламентиро инъикос мекард.
Пас аз муҳокима дар комиссияи конститутсионӣ қарор қабул карда шуд, ки лоиҳаи Конститутсия, ки ба модели ҷумҳурии президентӣ асос ёфтааст, ба муҳокимаи умумихалқӣ тавсия дода шавад. Сабаби ин набудани омилҳои асосии давлати парлумонӣ, ки ба кишварҳои мутамаддин хос аст, ба монанди набудани ҳизбҳои сиёсӣ ва созмонҳои сиёсӣ, шумораи ками онҳо ва сатҳи пасти фарҳанги сиёсӣ буд, ки то ҳол имкон намедиҳад, ки шакли классикии парлумонии ҳукуматро қабул кунад. Ҷумҳурии президентӣ ва қудрати воқеии Президент бояд омили боэътимоди баромадан аз бӯҳрони сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ бошад.
Комиссияи конститутсионӣ лоиҳаи Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистонро тасдиқ кард ва онро ба Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод кард. Муқаррароти асосии лоиҳа бо қарори Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 13 апрели соли 1994 тасдиқ карда шуданд. Ба комиссияи конститутсионӣ инчунин супориш дода шуд, ки баҳисобгирии ҳамаҷониба ва ҷамъбасти пешниҳодҳо ва хулосаҳо оид ба лоиҳа аз ҷониби ташкилотҳои меҳнатӣ, мақомоти ҷамъиятӣ ва шаҳрвандон, такмил додани лоиҳаи Конститутсия бо назардошти онҳо ва ба Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон то 1 июли соли 1994 пешниҳод карда шавад.
Лоиҳаи Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон дар рӯзномаҳои ҷумҳуриявӣ ва вилоятӣ нашр шуд ва гурӯҳи корӣ бо баррасии пешниҳодҳои воридшуда ва ҷамъбасти онҳо машғул буд. Дар маҷмуъ, зиёда аз 8000 пешниҳод барои такмили мундариҷаи лоиҳа ворид карда шуд. Дар аввали моҳи июли соли 1994 комиссияи конститутсионӣ ба бобҳо ва моддаҳои дахлдори лоиҳа як қатор тағйиру иловаҳо ворид кард ва ба Раёсати Шурои Олӣ тавсия дод ки ба Шурои Олӣ варианти такмилёфта ва иловашудаи лоиҳаи Конститутсияро ворид кунад. Аз 20 то 21 Иҷлосияи 19-уми Шурои Олии даъвати 12-ум баргузор гардид ва дар натиҷа лоиҳаи мазкур баррасӣ шуд ва Шурои Олӣ ба хулосае омад, ки ислоҳоти конститутсионӣ дар ҷумҳурӣ зарур аст ва Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар раъйпурсӣ ба зудӣ қабул карда шавад.
Дар робита ба ин, 20 июли соли 1994 Шурои Олӣ дар қатори дигар қонунҳо Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистонро "Дар бораи ислоҳоти конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон, тартиби қабул ва ба амал баровардани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон" қабул кард. Тибқи ин қонун, лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки аз ҷониби Кумитаи таҳияи лоиҳаи Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод шудааст, бо назардошти натиҷаҳои муҳокимаи ҷамъиятии он тасдиқ ва ба раъйпурсӣ пешниҳод карда шуд. Ҳамин тариқ, 6 ноябри соли 1994 дар вазъияти тантанавӣ қарори қабули Конститутсияи нав баргузор шуд, ки барои қабули он вакилон, олимон ва аҳли ҷомеа тақрибан чор сол талошу заҳматҳои зиёд кашиданд. Ниҳоят, 6 ноябри соли 1994 пас аз муҳокимаҳо ва мувофиқаҳои тулонӣ лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба раъйпурсӣ пешниҳод карда шуд.
Раҳмонов Т. К., курсанти курси 3, гурӯҳи таълимии 311 Факултети №6, Академияи ВКД Ҷумҳурии Тоҷикистон, сержанти хурди милитсия